بررسی مبانی و مواد استخراج حکم (قصاص به روش اهدای اعضا) در نظام فقهی و حقوقی اسلام

مقدمه 

یکی از آرزوهای دیرینه بشر در علم پزشکی مسأله ی پیوند اعضای سالم به جای اعضای فاسد و فاقد کارآیی بوده است. علم پیوند اعضا هم چنان روبه جلو در حركت است و امیدهای تازه ای برای حیات دوباره بخشیدن به افرادی كه به دلیل نقص یكی از اعضای اصلی بدن با بیماری و مشكلات ناشی از آن دست و پنجه نرم می كنند، ایجاد كرده است. از طرف دیگر مسأله ی قابلیت یا عدم قابلیت اجرای قصاص نفس از طریق اهدای اعضا از جمله ی مباحث نوپدید و مستحدثه می باشد که استفاده و جای گزینی این شیوه به جای شیوه ی سنتی اعدام نیازمند بررسی و کاوشی جدی در مبانی و آراء فقها و حقوق دانان است.

از آن جایی که اعمال چنین شیوه ای از مستحدثات زمانه می باشد و نمی توان از آیات و روایات دلالتی صریح بر جواز یا عدم جواز این شیوه اتخاذ کرد ضروری می نماید که نگاهی دقیق تر به مبانی و ارکان تاثیر گذار فقهی و اصولی بر استخراج حکم انداخته و از طریق فهم بهتر و باز خوانی متناسب با زمان این مبانی، در حد توان به حکم یا لوازم یا مقدمات یا فضای آن نزدیک شد. با بررسی های انجام شده به این نتیجه می رسیم که معظم مباحث و لوازم آن ها در جواز یا عدم جواز، مستقیم یا غیر مستقیم به سه مبحث زیر مرتبط اند:

الف- مبحث مماثلت در قصاص نفس (منظور از مماثلت چیست؟ و محدوده و قلمرو مماثلت تا کجا دانسته می شود و ...).

ب- مبحث سهل گیری در اجرای قصاص نفس (میزان سهل گیری تا چه اندازه می باشد؟ و سایر سوالاتی در این زمینه).

ج- مبحث هوشیاری در هنگام اجرای حکم (آیا میزان هوشیاری در هنگام اجرای حکم لازم است؟ اگر لازم است این هوشیاری باید تا چه اندازه باشد؟ و ...).

1- مبحث مماثلت

الف- بررسی لغوی مماثلت

ضرورت بررسی لغوی

قاعده­ی مماثلت قاعده ی مهمی است كه نسبت به بخش عمده اى از نظام فقهی حقوقى ما نقش مبنایى و ریشه اى دارد.  بسیارى از آیات و روایات، به روشنى به آن دلالت دارند و در بعضى موارد فقها بسیارى از فتاواى خود را معطوف به آن استنباط كرده اند.

با توجه به این که یکی از کاربردهای مماثلت، در قصاص و کیفر جانی می باشد لذا اقتضا می کند که بررسی شود که منظور از مماثلت چیست؟ و دایره ی شمول یا به عبارت دیگر قلمرو لفظ مثل و مماثلت در آیات و روایات چه گستره ای را شامل می شود؟ یا به عبارت دیگر آیا مقصود از شرط مماثلت در قصاص صرفاً پیروی از اثر جنایت (خروج نفس جانی) بوده یا مماثله در نوع، کیفیت و خصوصیات جنایت نیز منظور است؟ یا به عبارت ساده تر آیا مماثله در قصاص نفس صرف کشتن جانی حاصل می گردد و یا برابری در شیوه ی اجرای قصاص و میزان رنج و صدمات وارده نیز شرط است؟

با توجه به این که منبع اصلی ما برای استخراج حکم، آیات و روایات است وقتی که در آیات و روایات لفظ مثل یا مماثلت ذکر شده است باید دید که از نظر لغوی مماثلت در چه قسمت هایی از بحث اصطلاحی مماثلت و به چه میزان تاثیر گذار است؟ مثلاً برای فهم دقیق آیات و روایات حاوی قید مماثلت مقصود چه نوع مماثلتی است تا به توانیم طبق همان مماثلت آن را مورد استفاده قرار دهیم.

مماثلت در گستره ی لغت

مماثلت از ریشه (م- ث- ل)، مصدر باب مفاعله، مشابهت میان دو طرف تمثیل (مشابهت).

استفاده ی اسمی (م، ث، ل)

المِثْل بالكَسْر والتحریك: الشِّبْه یقال: هذا مِثْلُه وَمَثَلُه كما یقال: شِبهُه وَشَبَهُه (زبیدی، بی تا، ج25، ص38).

 مِثْلَ:كلمة تسویة. یقال: هذا مِثلُهُ ومَثَلهُ كما یقال شِبْهُهُ وشَبَهُهُ (حماد جوهری، 1407ق، ج6، 462).

مِثل كلمةُ تَسْوِیَةٍ یقال هذا مِثْله ومَثَله كما یقال شِبْهه وشَبَهُه (ابن منظور، بی تا، ج11، ص660 ).

 المِثل ج أَمثال: شبیه، نظیر، مثل، مانند، همانند، همسان- همانند انسان، همتا، برای زن و مرد و مفرد و تثنیه و جمع به کار می رود. گویند: (هُوَ و هِیَ و هُما و هُم و هُنَّ مِثلُهُ): آن مرد و آن زن و آن دو مرد و دو زن و آن مردان و آن زنان شبیه او هستند. و گویند: (هُم أَمثالُهُم): آنان شبیه آن هایند (مالوف،1390،ج2، ص1750).

المِثل: شبیه، مانند، همتا، مثل، نظیر (انیس و هم کاران،1384،ج2، ص 1560).